Açıklama

Bitki soğuğa ve sıcağa dayanıklılık haritaları, bir bölgede ilk defa yetiştirilmesi düşünülen çok yıllık bir bitkinin, sıcaklık açısından o yörede yetişip yetişemeyeceğine karar verilmesinde kullanılmaktadır. Bitkiler, iklim isteklerinin karşılandığı ve ekstrem iklim şartlarına dayanabildikleri bölgelerde hayatlarını devam ettirebilirler. Bitkiler için en uygun yetişme alanları belirlenirken, bitki-iklim istekleri ile birlikte değerlendirmeye alınır. Bitkilerin iklim koşullarına karşı dayanma şartlarıyla ilgili olarak, her bir meteorolojik faktör için dayanıklılık sınırı belirlenmiştir. Bunların içerisinde dünyada en yaygın kullanılanlar, ABD Tarım Bakanlığı (USDA) tarafından hazırlanan “Bitki Soğuğa Dayanıklılık Bölge Haritası (Plant Hardiness Zone Map)” ve “Amerikan Bahçecilik Derneği (American Horticultural Society)” tarafından hazırlanan Bitki Sıcağa Dayanıklılık Bölge Haritası (AHS Heat Zone Map)’dır.

Şekil 1. Türkiye’de yetişen bazı dış mekân süs bitkileri

Bitki Soğuğa Dayanıklılık Haritası

Düşük sıcaklık, bitkilerin hayat alanlarını belirleyen en önemli çevre faktörlerinden birisidir. Tek yıllık bitkiler yetiştirme dönemi sonunda tohum vererek varlıklarını devam ettirebilirken, çok yıllık bitkiler (ağaçlar, çalılar, çok yıllık otlar vb.) gelecek büyüme döneminde de hayatta kalabilmek için kış mevsiminin en düşük sıcaklığına dayanıklı olmak zorundadırlar. Bu nedenle bitkilerin dayanabildikleri sıcaklıkların tespitiyle ilgili olarak uzun yıllar süren bitki gözlemleri ve laboratuvar çalışmaları yapılmaktadır. Bu çalışmalar sonunda bitki soğuğa ve sıcağa dayanıklılık bölge değerleri ve haritaları oluşturulmuştur. Günümüzde uluslararası standart haline gelen bitki soğuğa ve sıcağa dayanıklılık değerleri botanik kitaplarında, bitki kataloglarında ve internet sitelerindeki bitki tanıtımlarında sıklıkla referans olarak verilmektedir.

Bitki soğuğa dayanıklılık haritası ilk olarak 1965 yılında ABD Tarım Bakanlığı (USDA) tarafından bugünkü haliyle hazırlanmış, sonradan tüm dünyada kabul görmüş ve birçok ülke tarafından kendi ülkelerine uyarlanmıştır. Ziraat mühendisleri, zirai meteorolojistler, klimatolojistler ve bitki bilimcilerinden oluşan bir komisyon tarafından hazırlanan harita, 10°F aralıklarla 13 bitki dayanıklılık bölgesinden oluşmaktadır. Bölgeler kendi içinde a ve b şeklinde 5°F’lık (2.8°C) iki alt bölgeye ayrılmıştır. 1a bölgesi en düşük sıcaklıklı kuşağı temsil ederken (-55,-60°F veya -48.3, -51.1°C) en sıcak kuşağı ise 13b bölgesi temsil etmektedir (65-70 °F veya 18.3°C - 21.1°C).

Türkiye için ilk defa 1975–2006 verileriyle 2009 yılında hazırlanan bitki soğuğa dayanıklılık haritası, 2022 yılı itibariyle 1981 – 2020 verileriyle yeniden hazırlanmıştır. Haritada görüldüğü gibi gözlem yapılan merkezler içerisinde Ağrı İli en düşük ortalama minimum sıcaklık değeri olan -32°C ile 4a bölgesinde yer almaktadır. Antalya İli Kaş İlçesi ise en yüksek ortalama minimum sıcaklığa (3.1°C) sahip ölçüm yapılan yerleşim merkezi olup, 10b bölgesinde yer almaktadır.

Bitki Sıcağa Dayanıklılık Haritaları

Bitkisel üretimde düşük sıcaklıklar kadar yüksek sıcaklıklar da, sıcaklığın derecesine, süresine, bitkinin gelişme dönemine bağlı olarak zararlı etkide bulunabilir. Sıcaklık, en uygun büyüme sıcaklığını aştığı zaman fotosentez ve solunum dengesi bozulduğundan bitkilerde büyüme yavaşlar. Sıcaklık artışı, bitkinin maksimum büyüme sıcaklığını aştığında ise, bitki durgunluk devresine girer. Eğer bu sıcaklık artışı uzun süreli devam ederse bitki toprak üstü organları ile devamlı kaybettiği suyu, kökleri ile karşılayamaz. Önce yapraklardan başlamak üzere yeşil organlar sararmaya başlar. Bitkinin devamlı su kaybetmesi ise, protoplazmanın pıhtılaşmasına ve bitkinin ölümüne neden olur. Bu nedenle bitki proteinlerinin aşırı sıcaktan dolayı zarar görmeye başladığı sıcaklık derecesi olan 30°C üzerindeki sıcaklıkları sınır olarak kabul eden Bitki Sıcağa Dayanıklılık Bölge Haritası, Amerikan Bahçecilik Derneği (American Horticultural Society) tarafından 1997 yılında geliştirilmiştir. Bitki soğuğa dayanıklılık haritasına göre yeni olan bitki sıcağa dayanıklılık haritasıyla ilgili gözlemler devam etmekte olup, az sayıdaki kaynakta bazı bitkilere ait bölge değerleri yer almaktadır.

Bitki sıcağa dayanıklılık haritası, maksimum hava sıcaklığının 30°C’nin üzerinde olduğu gün sayısının uzun yıllar ortalaması ile oluşturulmuştur. Harita 12 farklı bölgeden oluşmaktadır. 1. Bölge 30°C’nin üzerindeki yıllık ortalama gün sayısının 1’den az olduğu Soğuk bölgeyi, 12. Bölge 30°C’nin üzerindeki yıllık ortalama gün sayısının 210’dan fazla olduğu en sıcak bölgeyi göstermektedir.

Türkiye için ilk defa 1975–2006 verileriyle 2009 yılında hazırlanan bitki sıcağa dayanıklılık haritası, 2022 yılı itibariyle 1981 – 2020 verileriyle güncellenerek yeniden hazırlanmıştır. Gözlem yapılan merkezler içerisinde Zonguldak İli 30°C’nin üzerindeki yıllık ortalama gün sayısı 4.59 ile en düşük değere sahip gözlem yapılan yer olup 2. bölgede yer almaktadır. Şanlıurfa’ya bağlı Ceylanpınar İlçesi ise 155.5 gün ile en yüksek değere sahip yerleşim merkezidir ve 10. bölgede bulunmaktadır.

Haritaların Kullanılması

Bitki soğuğa dayanıklılık bölge değeri olarak, bitki ansiklopedilerinde veya kartlarında genellikle bitkinin dayanıklılığını belirten alt sınır değeri yazılır. Örneğin huş ağacı (Bedula pendula) için soğuğa dayanıklılık bölgesi 3 olarak gösterilir. Bunun anlamı, huş ağacının bölge 3 ve daha üst bölgelerde yaşayabileceği, bu bölgelerdeki kış şartlarında hayatını sürdürebileceği ve bu bölgelerdeki düşük sıcaklıklara dayanabileceğidir. Bu bölgeden daha soğuk yerlerde (örneğin Bölge 1–2) huş ağacı düşük sıcaklıklardan etkilenebilir veya ölebilir. Bitki soğuğa ve sıcağa dayanıklılık bölge değeri bazı kaynaklarda iki bölge aralığı şeklinde gösterilmektedir. Örneğin yurtdışında yetişen Japon takımyıldızı (Pieris japonica- Mountain Fire) süs bitkisini yetiştirmek isteyen bir kişi öncelikle bitkinin tanıtım kartını incelemelidir (Şekil 2). Eğer bitkinin soğuğa ve sıcağa dayanıklılık değerleri yetiştirmek istediği bölgeye uyumlu ise, yetiştirmeye karar vermelidir. Japon takımyıldızı bitkisinin soğuğa dayanıklılık bölgesi 6–8, sıcağa dayanıklılık bölgesi 6-9 olarak verilmektedir. Bunun anlamı, Japon takımyıldızı bitkisi, soğuğa dayanıklılık yönünden 6. ve 8. bölgeler ile arasındaki bölgelerde (Kayseri, Balıkesir gibi), sıcağa dayanıklılık yönünden ise 6. ve 9. bölgeler ve arasındaki bölgelerde (Batman, Diyarbakır gibi) yetiştirilebilecektir. Bunların dışındaki daha sıcak ve daha soğuk bölgelerde (Ağrı, Ardahan, Ceylanpınar gibi) yetiştirilemeyecektir.

Bitki soğuğa ve sıcağa dayanıklılık haritaları, bitki türlerinin açık alanda belirli bölgelerde tarımının yapılıp yapılamayacağını belirten önemli bir rehber olmasına rağmen, o bölge iklimiyle ilgili ilave bilgiler olmaksızın kullanılması birçok sakıncalara yol açabilir. Bu bilgiler; yağış, hava ve toprak sıcaklığı, hava ve toprak nemi, güneşlenme süresi ve şiddeti, rüzgâr vb. iklim faktörleridir.

Şekil 2. Japon takımyıldızı (Pieris japonica- Mountain fire) süs bitkisine ait bitki kartı