1. Ani Taşkın Erken Uyarı Sistemi Projesine Genel Bakış

Ani taşkın, Dünya Meteoroloji Teşkilatı’nın (WMO) tanımına göre “göreceli olarak kısa süreli (6 saatten az) ve yüksek pik debiye” sahip taşkınlardır. Yılda 5.000’den fazla kişinin hayatını kaybettiği ve önemli sosyal, ekonomik ve çevresel zararlara neden olan dünyanın en ölümcül doğal afetleri arasındadır. Dünyada meydana gelen taşkınların %85’ini ani taşkınlar oluşturmaktadır ve farklı taşkın tipleri arasında en yüksek ölüm oranına sahiptir. WMO’nun ülke düzeyinde yapılan anketin son bulgularına göre 139 ülkeden 105'i ani taşkınların dünyadaki en önemli iki doğal afet arasında olduğunu belirtti. Ülkemizde de sel ve taşkınlar en yaygın görülen meteorolojik karakterli doğal afetlerin başında gelmektedir (Ceylan ve Kömüşcü, 2007). Özellikle 2000’li yıllardan itibaren sel olaylarında artış daha bariz hale gelmiştir (Meteoroloji Genel Müdürlüğü, 2020). 2019 yılı 1940 yılından bu zamana kadar sel afetinin en fazla görüldüğü yıl olmuştur.

Ani taşkınlar, dünyanın her yerinde gerçekleşebilme karakteristiğine sahiptir. Ani taşkınların oluşma süreleri ise bölgedeki arazi yüzeyine ve hidrometeorolojik özelliklere bağlı olarak dakikalar ila birkaç saat arasında değişir. Ani Taşkınlar, yağış başladıktan sonra 1 ile 6 saat içinde meydana gelmesiyle nehir taşkınlarından farklı bir karakteristik taşımaktadırlar. Bu taşkınlar, genelde kısa süre içinde şiddetli yağış bırakan meteorolojik hava olayları, doyuma ulaşmış toprak nemi ve ani kar erimelerinin sonucunda meydana gelmektedir. Nehir taşkınları ise 6 saat ve daha fazla süre içinde, akarsu havzasının tamamına düşen yağışın membadan mansaba kadar toplanarak gelmesiyle gelişir, bazı durumlarda bu süreç günlerce sürmektedir.

Ani taşkınlar şiddetli yağış bırakan cephesel sistemler, konvektif sistemler, ani kar erimeleri ve tropik fırtınalar sonucu meydana gelmektedir. Uluslararası İklim Değişikliği Paneli (IPCC) raporlarına göre iklim değişikliği ve değişkenliğinden dolayı kısa süre içinde şiddetli yağış bırakan fırtınaların frekansı ve şiddeti bu yüzyılın sonuna kadar artacaktır. Buna rağmen WMO’nun yaptığı araştırmalara göre, dünyadaki ulusal hidrometeoroloji teşkilatlarının çoğu ani taşkın erken uyarı sistemine sahip değildir ve küresel olarak ulusal hidrometeoroloji servislerinin kapasitelerinin arttırılması gereklidir. Söz konusu kapasite eksikliğini gidermek için WMO’nun 2007 yılında düzenlediği XV. kongresinde Dünya genelinde "Ani Taşkın Erken Uyarı Sistemlerinin (FFGS)" oluşturulması kararı alınmıştır. Proje, WMO, Birleşik Devletler Ulusal Okyanus ve Atmosfer Dairesi (NOAA), Hidrolojik Araştırma Merkezi (HRC) ve ABD Uluslararası Kalkınma Kurumu (USAID) ile işbirliği yapılarak geliştirilmiştir.

Şekil 1. WMO Global Ani Taşkın Erken Uyarı Sistemi

Şekil 2. Karadeniz ve Ortadoğu (BSMEFFGS) ile Güneydoğu Avrupa (SEEFFGS) Ani Taşkın Erken Uyarı Sistemleri

Bu kapsamda, küresel ölçekte 22 Bölgesel Merkez oluşturulma kararı alınmış ve bugüne kadar 12 bölgesel merkez oluşturulmuştur. 2007 yılından günümüze kadar ilerleyen süreç içerisinde 8 bölgesel merkez operasyonel kullanıma açılmış olup 4 bölgesel merkezin sistemlerinin başlangıç sürümleri tamamlanmıştır. Böylece Proje dünya genelinde altmıştan fazla ülkede uygulamaya konmuştur. Karadeniz ve Ortadoğu Ani Taşkın Erken Uyarı Sistemi (BSMEFFGS) ile Güneydoğu Avrupa Ani Taşkın Erken Uyarı Sistemi (SEEFFGS), bu girişimin bir parçası olarak geliştirilmiş ve Türkiye her iki sistemin bölgesel merkezi seçilmiştir.

Bu bölgesel merkezlerden biri olan Karadeniz ve Ortadoğu Bölgesel Ani Taşkın Erken Uyarı Sistemi (BSMEFFGS) projesi 2010 yılında başlatılmış olup, Meteoroloji Genel Müdürlüğü bölgesel merkez ve Bulgaristan, Azerbaycan, Gürcistan, Ermenistan, Irak ile Suriye projenin paydaşlarıdır. Sonradan Lübnan, Ürdün ve İsrail (Filistin ile beraber) de projeye katılmıştır. Güneydoğu Avrupa Ani Taşkın Erken Uyarı Sistemi (SEEFFGS), içerisinde Kuzey Makedonya, Arnavutluk, Karadağ, Sırbistan, Bosna-Hersek, Romanya, Moldova, Hırvatistan ve Slovenya ülkeleri yer almaktadır. Meteoroloji Genel Müdürlüğü, Araştırma Dairesi Başkanlığı tarafından yürütülen BSMEFFG sistemi 2012, SEEFFG sistemi ise 2015 yılında operasyonel olarak kullanıma açılarak tüm üye bölge ülkelerine ürün ve servis hizmeti sağlanmaktadır. Her iki projenin de teknik uygulamasını San Diego/ABD’de bulunan Hidrolojik Araştırma Merkezi (HRC) yapmaktadır. WMO, projelerin yönetiminden, yapılması gereken toplantıların, verilecek ya da alınması gereken eğitimlerin organizasyonundan sorumlu iken USAID ise projelerin finansal kısımlarını üstlenmiştir.

Ani Taşkın Erken Uyarı Sistemi kar modeli, toprak nemi modeli, yüzey akış eşik modeli ve ani taşkın erken uyarı modeli olmak üzere 4 modelden oluşmaktadır. Model genel konsepti alt havzalardaki belirli bir süre için yüzey akış eşik değerini bulduktan sonra bu değeri verecek yağış değerinin hesaplanması ilkesine dayanmaktadır. Projede topografya verileri kullanılarak Türkiye için 11800 civarında alt havza oluşturulmuştur. Model kalibrasyonu ve model parametrelerinin oluşturulması için geçmiş hidrometeorolojik verilerin yanında mevcut toprak ve bitki örtüsü verileri kullanılmıştır. Modelde yağış verisi olarak yer gözlemleri, kızıl ötesi ve mikrodalga uydu verileri, ALADIN, ECMWF ve WRF sınırlı alan model çıktıları ile RADAR yağış verileri kullanılmaktadır. Ani Taşkın Erken Uyarı Modeli ürünlerinin, ani taşkın erken uyarılarının hazırlanmasında kullanılması ve gerekli tedbirlerin alınması durumunda, can ve mal kayıplarının önemli ölçüde azalacağı düşünülmektedir. Aşağıdaki linkten, WMO resmi sayfasına erişip mevcut kurulu Ani Taşkın Erken Uyarı Sistemleri ve projeleri hakkında güncel bilgilere ulaşılabilir. http://www.wmo.int/pages/prog/hwrp/flood/ffgs/index_en.php